زغال طاق یکی از انواع زغال‌های باکیفیت و پرطرفدار در ایران است که به دلیل دوام بالا، حرارت مناسب و دود کم، جایگاه ویژه‌ای در بین مصرف‌کنندگان دارد. این زغال از درختان طاق تهیه می‌شود که در مناطق گرم و خشک رشد می‌کنند. چه برای قلیان، چه برای پخت‌وپز یا حتی استفاده در بخاری‌های زغالی، زغال از نوع طاق یک گزینه ایده‌آل محسوب می‌شود. اما چرا این زغال چیست و آیا استفاده از آن ادامه دارد؟ در ادامه به بررسی ویژگی‌ها، مزایا و کاربردهای آن می‌پردازیم.
زغال طاق چیست؟
زغال از نوع طاق از درختی با همین نام به‌دست می‌آید. درخت طاق که با نام علمی Haloxylon شناخته می‌شود، یکی از درختان بومی مناطق گرم و خشک غرب آسیا است. این درخت در کشورهایی مانند ایران، عربستان، اردن، مصر، عراق، امارات، چین و فلسطین رشد می‌کند و در اکوسیستم‌های بیابانی نقش حیاتی دارد. در ایران، کاشت این درخت به‌عنوان یک راهکار طبیعی برای مقابله با گرد و غبار، کاهش آلودگی هوا و جلوگیری از فرسایش خاک بسیار حائز اهمیت است. علاوه بر این، درخت طاق سدی طبیعی در برابر طوفان‌های شن ایجاد کرده و مانع از گسترش بیابان‌ها می‌شود.
ویژگی های زغال طاق
زغال از نوع طاق یکی از مرغوب‌ترین انواع زغال در ایران محسوب می‌شود که به دلیل ویژگی‌های منحصر‌به‌فردش، محبوبیت زیادی در بین مصرف‌کنندگان دارد. این زغال به‌آرامی می‌سوزد و حرارت بالای خود را برای مدت طولانی حفظ می‌کند، به همین دلیل برای مصارفی همچون تهیه کباب و قلیان بسیار ایده‌آل است. برخلاف برخی زغال‌های دیگر، زغال از نوع طاق بدون جرقه و دود می‌سوزد و باعث ایجاد آلودگی یا بوی نامطبوع نمی‌شود.
ساختار لایه‌لایه و حلقه‌ای زغال از نوع طاق نشان‌دهنده کیفیت بالای آن است. زغال طاق به دلیل چگالی زیاد و سختی بالای چوب درخت طاق، سوختی یکنواخت و مداوم دارد. همین ویژگی باعث شده که بسیاری از افراد آن را به‌عنوان گزینه‌ای مناسب برای گرمایش یا مصارف آشپزی انتخاب کنند.
گیاه طاق
این گیاه ارتفاعی بین پنج تا شش متر دارد و در پنج سال اول رشد سریعی را تجربه می‌کند. پس از ۱۵ سال، رشد آن متوقف شده و چوبی متراکم و سخت تولید می‌کند. ریشه‌های گسترده و عمیق این درخت که تا یک متر در خاک نفوذ می‌کنند، نقش مهمی در حفظ رطوبت زمین و جلوگیری از خشک شدن خاک ایفا می‌کنند. همین ویژگی، طاق را به یکی از مقاوم‌ترین درختان در برابر خشکسالی تبدیل کرده است.
انواع درخت تاق
درخت طاق همان‌طور که پیش‌تر بیان کرئیم، یکی از مقاوم‌ترین گونه‌های گیاهی است که در مناطق گرم و خشک رشد می‌کند و نقش حیاتی در تثبیت خاک، کاهش گرد و غبار و جلوگیری از پیشروی بیابان‌ها دارد. این درخت ارزشمند به سه گونه اصلی تقسیم می‌شود: زرد تاغ (سفید تاغ)، سیاه تاغ و تاغ بوته‌ای. هر یک از این گونه‌ها ویژگی‌های منحصر‌به‌فردی دارند که آن‌ها را برای رشد در شرایط سخت بیابانی سازگار کرده است. در ادامه به معرفی هر یک از این انواع و نقش مهم آن‌ها در اکوسیستم می‌پردازیم.
زرد تاغ (سفید تاغ)؛ نگهبان شنزارها
زرد تاغ که با نام سفید تاغ نیز شناخته می‌شود، یکی از گونه‌های رایج طاق است که در ایران و سایر کشورهای خاورمیانه و آسیای مرکزی رشد می‌کند. این درخت متعلق به خانواده تاج‌خروسیان بوده و می‌تواند تا ارتفاع ۵ متر رشد کند. تنه این درخت خاکستری روشن و محکم است و برگ‌های آن کوچک و فلسی‌شکل هستند.
این درخت در ایران بیشتر در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی همچون کرمان، سمنان، اصفهان و سیستان و بلوچستان یافت می‌شود. زرد تاغ گیاه زغال طاق در خاک‌های شنی و سبک رشد بهتری دارد و به همین دلیل برای تثبیت تپه‌های شنی و مقابله با فرسایش بادی کاشته می‌شود.
سیاه تاغ؛ دیوار دفاعی بیابان‌ها
سیاه تاغ یکی دیگر از گونه‌های مهم درخت طاق است که از نظر ظاهری با زرد تاغ تفاوت دارد. این درختچه نیز از خانواده تاج‌خروسیان بوده اما ارتفاع آن معمولا تا یک متر می‌رسد. برخلاف زرد تاغ که قامت بلندی دارد، سیاه تاغ حالتی کروی و متراکم داشته و دارای شاخه‌های متعدد است که در کنار هم یک پوشش گیاهی انبوه ایجاد می‌کنند.
ویژگی‌های سیاه تاغ
- تنه‌ای با رنگ خاکستری متمایل به سفید
- گل‌های منفرد و برگ‌های فلسی‌شکل
- مقاوم در برابر خشکسالی و کم‌آبی
این درختچه در استان‌های بیابانی ایران مانند سمنان، یزد، کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان یافت می‌شود. یکی از ویژگی‌های بارز سیاه تاغ، مقاومت بالای آن در خاک‌های سنگین، رسی و شور است. این خاصیت باعث شده که در مناطقی با خاک‌های نامرغوب و شوری بالا نیز بتواند رشد کند و به احیای زمین‌های بیابانی کمک کند. این گونه از طاق علاوه بر کاهش بیابان‌زایی، مانعی طبیعی برای طوفان‌های شن است. پوشش انبوه سیاه تاغ باعث کاهش سرعت بادهای شدید بیابانی شده و از فرسایش خاک جلوگیری می‌کند.
طاق بوته‌ای
تاغ بوته‌ای گونه‌ای متفاوت از طاق است که برخلاف دو گونه قبلی، به خانواده اسفناجیان تعلق دارد و با نام‌های ترات یا رمس نیز شناخته می‌شود. در گذشته، این گونه را نیز جزء تاغ‌ها محسوب می‌کردند اما بعدها مشخص شد که جنس گیاهی متفاوتی دارد. ویژگی‌های طاق بوته‌ای
- شاخه‌های سفید رنگ و زبر
- ساختار بوته‌ای و گسترده
- توانایی رشد در شرایط سخت بیابانی
- زیستگاه و اهمیت تاغ بوته‌ای
این گونه از درخت زغال طاق بیشتر در مناطق کویری و نیمه‌کویری ایران رشد می‌کند و مانند سایر گونه‌های تاغ، به تثبیت خاک‌های بیابانی کمک می‌کند. تاغ بوته‌ای معمولا در کنار سایر گیاهان مقاوم در برابر خشکسالی کاشته می‌شود تا یک کمربند سبز برای مقابله با گسترش بیابان‌ها ایجاد کند.
کاربرد زغال طاق چیست؟
زغال از نوع طاق به دلیل دوام بالا، حرارت یکنواخت و بدون دود و جرقه بودن، یکی از باکیفیت‌ترین انواع زغال محسوب می‌شود. این زغال با سوخت آرام و طولانی‌مدت، گزینه‌ای ایده‌آل برای مصارف مختلف است، اما در کنار مزایای آن، باید به آسیب‌های محیط‌زیستی ناشی از تولید غیرقانونی آن نیز توجه داشت.
زغال طاق و هنر آشپزی
یکی از مهم‌ترین کاربردهای زغال از نوع طاق، طبخ غذا، مخصوصا کباب است. بسیاری از کبابی‌ها و رستوران‌های سنتی به دنبال زغالی هستند که بتواند بدون جرقه و دود، حرارتی مداوم و یکنواخت تولید کند. زغال از نوع طاق با داشتن این ویژگی‌ها، باعث پخت یکدست گوشت و طعمی دلپذیر در غذاها می‌شود. (زغال کباب)
مصرف در قلیان و مراسم سنتی
دوام بالای زغال از نوع طاق، آن را به انتخابی محبوب برای استفاده در قلیان تبدیل کرده است. این زغال بدون اینکه به‌سرعت خاکستر شود، ساعت‌ها حرارت خود را حفظ می‌کند و برخلاف زغال‌های دیگر، دود اضافی تولید نمی‌کند. به همین دلیل، در قهوه‌خانه‌های سنتی و میان افرادی که از قلیان استفاده می‌کنند، بسیار پرطرفدار است. (بهترین زغال برای قلیان)
استفاده‌های محدود دیگر
در گذشته، از زغال از نوع طاق گاهی برای گرمایش در بخاری‌های سنتی و تولید انرژی نیز استفاده می‌شد. اما با پیشرفت فناوری و ظهور جایگزین‌های پایدار، استفاده از این زغال در این زمینه‌ها کاهش یافته است.
چرا زغال طاق ممنوع است؟
زغال طاق، نامی که زمانی در بازار زغال سودآور بود، اما حالا حتی به مرحله تولید هم نمی‌رسد. این زغال از درخت طاق تهیه می‌شد؛ همان درختی که همچون سپری مقاوم در برابر گسترش بیابان‌ها ایستادگی می‌کرد. درخت طاق نه‌تنها خاک را در برابر فرسایش حفظ می‌کرد، بلکه زیستگاه و منبع تغذیه‌ای ارزشمند برای حیوانات صحرایی، به‌ویژه شترها، بود. با این حال، همین درخت مقاوم قربانی طمع انسان شد.
ماجرا از سال ۱۳۸۵ آغاز شد؛ زمانی که آفتی گسترده به جان درختان طاق افتاد و اداره منابع طبیعی برای پاکسازی آن‌ها، مجوز قطع این درختان را صادر کرد. این اتفاق، فرصتی طلایی برای تولیدکنندگان زغال بود؛ چوب رایگان، هزینه تولید حداقلی و سودی چشمگیر! اما مشکل از جایی شروع شد که این روند حتی پس از نابودی آفت نیز متوقف نشد. سود هنگفت تولید زغال از نوع طاق باعث شد قطع درختان بی‌رویه ادامه پیدا کند، تا جایی که آسیب‌های زیست‌محیطی به مرحله بحرانی رسید.
با کاهش پوشش گیاهی، طوفان‌های شن شدت گرفت، فرسایش خاک سرعت یافت و اکوسیستم بیابانی در معرض نابودی قرار گرفت. در نتیجه، دولت مجبور شد تولید زغال از نوع طاق را ممنوع کند و حمل‌ونقل این درخت را قاچاق اعلام نماید. این ممنوعیت نه‌تنها به حفظ طبیعت کمک کرد، بلکه با افزایش قیمت زغال از نوع طاق، خرید آن نیز دیگر صرفه اقتصادی نداشت.
فرق زغال طاق و زغال حبه ای
زغال از نوع طاق از قطع درختان طاق به دست می‌آمد، در حالی که زغال حبه‌ای مانند زغال فشرده از پوست پسته، یک پسماند طبیعی، تولید می‌شود. تفاوت این دو در تاثیرشان بر طبیعت و سلامت انسان است. زغال از نوع طاق با نابودی درختان، فرسایش خاک و طوفان‌های شن همراه بود، اما زغال حبه‌ای بدون آسیب به محیط زیست تولید می‌شود. علاوه بر این، زغال طاق در فرآیند تولید، مواد مضری آزاد می‌کرد که برای ریه‌ها خطرناک بود، در حالی که زغال حبه‌ای دودکام بدون سوختن مواد اولیه، سلامت مصرف‌کنندگان را حفظ می‌کند.
سخن پایانی
زغال از نوع طاق، باوجود کیفیت و دوام بالا، به دلیل آسیب‌های زیست‌محیطی و تخریب منابع طبیعی از چرخه تولید خارج شده است. این زغال که از درختان طاق تهیه می‌شد، نقش مهمی در جلوگیری از گسترش بیابان‌ها و حفظ اکوسیستم داشت، اما قطع بی‌رویه آن باعث شد تولید و فروش آن ممنوع شود. در مقابل، زغال‌های جدید مانند زغال حبه‌ای از مواد اولیه پایدار و بدون ضرر برای طبیعت تولید می‌شوند. سازه ابتکار ارشد با ارائه فناوری‌های نوین در تولید زغال و راه‌اندازی خط تولید زغال، مسیری پایدار و اقتصادی برای فعالان این صنعت فراهم کرده است. برای کسب اطلاعات بیشتر تماس بگیرید.
